Kompleksowa rewitalizacja cmentarza wojennego w Mełnie

Historia cmentarza
Obszar, na którym znajduje się cmentarz wojenny w Mełnie położony jest na niewielkim, ale dominującym nad okolicą wzniesieniu zwanym przed wybuchem I wojny światowej Górą Bismarcka (Bismarckberg). W 1901 r. wzniesiono tam, dziś już nieistniejącą, Wieżę Bismarcka (Bismarckturm), a teren wokół monumentu obsadzono dębami na planie koła.
2 i 3 września 1939 r. w okolicach Mełna doszło do zaciętych i krwawych walk, podczas których poległo wielu żołnierzy polskich i niemieckich. Po zakończeniu działań bojowych Niemcy zebrali z pola walki zwłoki żołnierzy Wehrmachtu, z których przynajmniej część pochowali na utworzonym w pobliżu Wieży Bismarcka cmentarzu wojennym. Nieco później okupanci zorganizowali akcję zbierania i grzebania zwłok żołnierzy polskich, do której zatrudnili miejscowych Polaków. Niemieccy żołnierze mieli groby indywidualne, natomiast polscy najprawdopodobniej zostali pochowani w mogiłach zbiorowych.
W 1948 r. rozpoczęto akcję komasacji zwłok żołnierzy Armii Czerwonej w powiecie grudziądzkim. Ekshumowano wówczas zwłoki 553 czerwonoarmistów, którzy spoczywali w tymczasowych mogiłach zlokalizowanych poza cmentarzami i pochowano ich w 31 mogiłach zbiorowych utworzonych na terenie cmentarza wojennego w Mełnie. Centralną część nekropolii stanowiły wówczas groby żołnierzy Wojska Polskiego, natomiast po prawej i lewej stronie od nich urządzono mogiły sowieckie. Ostatecznie na obszarze cmentarza znajdowało się wówczas 46 mogił zbiorowych, w których miało spoczywać 979 żołnierzy polskich, niemieckich i sowieckich.
W późniejszym okresie, być może w 1958 r. dokonano przebudowy cmentarza, w rezultacie której zmniejszyła się ogólna liczba sowieckich grobów zbiorowych z 31 do 20, a zwiększyła polskich grobów zbiorowych z 8 do 13. Według informacji ustnych, w latach 70. ub. w. pochowano na tutejszym cmentarzu szczątki ppor. pil. Władysława Urbana ze 141 Eskadry Myśliwskiej, nie nadając tej sprawie większego rozgłosu.
W 1996 r. przeprowadzono ekshumację szczątków żołnierzy niemieckich. Natomiast w 2021 r. Instytut Pamięci Narodowej ekshumował z cmentarza w Orlu 13 żołnierzy WP (w tym jednego zidentyfikowanego – Antoniego Konkola z 66 Pułku Piechoty), których uroczyście pochowano 24 października 2022 r.
Ostatecznie na cmentarzu wojennym w Mełnie potwierdzono pochówek 268 żołnierzy Wojska Polskiego poległych w 1939 r. oraz 553 żołnierzy Armii Czerwonej poległych i zmarłych w 1945 r.
W 2023 r. Urząd Gminy Gruta przeprowadził gruntowną rewitalizację cmentarza wg projektu plastycznego prof. Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu dr hab. Konstancji Pleskaczyńskiej. Inwestycja w 100 procentach została zrealizowana z rezerwy ogólnej Prezesa Rady Ministrów.

Założenia projektowe
Symetryczny układ cmentarza, na którym w części centralnej znajdowały się mogiły żołnierzy polskich oraz pomnik, a po obu ich stronach na północ i południe – groby żołnierzy sowieckich, był nieczytelny z uwagi na umiejscowienie bramy wejściowej. Była ona przesunięta względem osi symetrii w kierunku południowym. Układ osiowy był przez to zakłócony, a orientację w przestrzeni dodatkowo utrudniała kępa zieleni zasłaniająca główny plac z pomnikiem. Jednym z podstawowych założeń projektowych było więc nadanie czytelnego układu z osią symetrii poprzez przesunięcie bramy wejściowej na wprost centralnego pomnika.
Bardzo istotną kwestią przy określeniu założeń projektowych były walory przyrodnicze oraz zamysł zachowania istniejącego starodrzewu. Usytuowany pośród pól cmentarz otaczał pas starych drzew różnych gatunków, co stanowiło naturalną granicę wydzielającą nekropolię oraz nadającą jej malowniczy, wiejski charakter. Drzewa jednak rozsadzały istniejący mur i przeznaczone były do wycinki. Celem projektantki było ocalenie drzew i tym samym zachowanie niezwykłych walorów przyrodniczych i estetycznych założenia. W tym celu całe ogrodzenie przesunięte zostało w głąb cmentarza. Wizualnie nie miało to wpływu na wielkość nekropolii, gdyż jej zewnętrzną granicę wciąż stanowiło pasmo starych drzew. Wartości ekologiczne, przyrodnicze jak również estetyczne zostały więc zachowane.
Kolejnym założeniem projektowym było nadanie miejscom pochówku żołnierzy polskich wyraźnie innej formy niż sąsiadującym z nimi mogiłom sowieckim. Dotychczas miejsca te różniły się tylko rodzajem niskich pomników (krzyże kawalerskie oraz sowieckie gwiazdy) na zbiorowych mogiłach wydzielonych jako trawiaste prostokąty różnej wielkości.
Zgodnie z koncepcją każdy z pochowanych tam 268 żołnierzy Wojska Polskiego otrzymał symboliczny krzyż lub w przypadku dwóch żołnierzy pochodzenia żydowskiego – macewy. Miało to na celu ich godne uczczenie oraz ukazanie, w wizualnej formie, jak wielu żołnierzy poniosło wówczas, w pierwszych dniach wojny, śmierć na polu walki. Na dwóch polach po obu stronach głównego placu, na połączonych kwaterach pojawiły się równe rzędy takich samych granitowych krzyży – z solidnego, lecz nie ozdobnego kamienia – nie jest on polerowany lecz matowy, skromny, surowy – żołnierski w wyrazie. Kwatery wysypane zostały kamiennym grysem by nic nie zakłócało prostych, równych szeregów krzyży. Kwatery żołnierzy sowieckich zostały również połączone, zamiast sowieckich gwiazd pojawiły się tablice z informacjami o liczbie żołnierzy oraz znane nazwiska pochowanych. Informacji tych wcześniej nie było, zatem można je uznać za istotną wartość dodaną i okazany szacunek dla zmarłych.
Każde tego typu miejsce pamięci gromadzi pewne artefakty budujące jego historię, również na cmentarzu w Mełnie istniały tablice, pomniki, niektóre zakładane nieformalnie przez rodziny pochowanych. Dla uszanowania tych komemoratywnych działań i zachowania ciągłości trwania cmentarza, projekt zakładał stworzenie lapidarium gromadzącego tablice i pomniki istniejące wcześniej na terenie nekropolii. Zostały one wkomponowane w mury ogrodzenia, są wyrazem szacunku dla pochowanych oraz przywołują kontekst historyczny nekropolii.
Funkcjonalnie cmentarz został dostosowany do przeprowadzania odbywających się tam cyklicznie dużych imprez patriotycznych oraz mszy polowych. Teren głównego placu został powiększony, wyposażony w ołtarz, posadzka wyłożona została kostką granitową (w miejsce betonowej) z wkomponowanym centralnie znakiem krzyża kawalerskiego. Dla podkreślenia rangi placu, po obu jego stronach znajdują się tablice ze znanymi nazwiskami pochowanych żołnierzy polskich z podanymi jednostkami, w ramach których walczyli oraz ze znakami graficznymi poszczególnych pułków. Tablice znajdują się pomiędzy kwietnikami, na których rosną długo kwitnące i odporne rośliny w kolorach białym i czerwonym, nawiązujące do wiejskiego charakteru cmentarza. Na placu znajduje się również nowy pomnik oraz po obu jego stronach – dwa maszty na flagi państwowe.
Przed bramą na cmentarz wygospodarowano niewielki plac, co służy podkreśleniu rangi głównego wejścia. Jest to miejsce, gdzie mogą się zebrać uczestnicy wydarzeń, przygotować do uroczystego wkroczenia na plac (wojsko, poczty sztandarowe, duchowni itp). Wcześniej miejsca takiego w ogóle nie było, brama znajdowała się na końcu drogi wiodącej na cmentarz.
Wszystkie ścieżki na terenie cmentarza zaplanowano w wykończeniu kostką granitową lub nawierzchnią mineralną typu HanseGrand stosowaną z powodzeniem w parkach, umożliwiającą poruszanie się na wózkach inwalidzkich (wcześniej były to ścieżki piaszczyste).

Przeprowadzona rewitalizacja przyczyniła się do zachowania walorów przyrodniczych cmentarza, pozwoliła na uniknięcie planowanej wycinki drzew, dostosowała miejsce do przeprowadzania uroczystości patriotycznych, umożliwiła swobodny dostęp osobom z niepełnosprawnością. Założenie uzyskało czytelny osiowy układ przestrzenny. Po dokonanych pracach poszerzony został zasób informacji dostępnych na terenie cmentarza. Przeprowadzona została profesjonalna historyczna analiza pochówków, dzięki której udało się uzupełnić wiele informacji o pochowanych oraz ustalić nowe, nieznane dotąd nazwiska poległych, spoczywających dotąd bezimiennie na cmentarzu w Mełnie. Podkreślona została wizualnie część poświęcona żołnierzom polskim, dla oddania im należytego szacunku i czci.