Konserwacja i remont Stajni Kubickiego na terenie Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie

Projekt „Stajnie Pegaza. Konserwacja i remont Stajni Kubickiego na terenie Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Adaptacja obiektu do potrzeb ekspozycyjnych i edukacyjnych wraz z wprowadzeniem rozwiązań efektywnych energetycznie” zakładał odtworzenie historycznej formy i układu budynku powstałego w latach w latach 1825–26, według projektu wybitnego architekta i budowniczego epoki klasycyzmu, Jakuba Kubickiego. We wschodnim skrzydle budynku udostępniona została ekspozycja poświęcona rzemiosłu, technice i warsztatom mieszczącym się niegdyś w Łazienkach, zaś w zachodnim wystawa powozów, prezentująca bogate zbiory własne naszego Muzeum, a także depozyty m.in. z Muzeum Zamkowego w Pszczynie.

Oryginalnie budowla mieściła pomieszczenia przeznaczone do przechowywania pojazdów konnych, pomieszczenia dla koni i mieszkania dla służby związanej z ich obsługą - stąd charakterystyczny, symetryczny układ podkowy z 6 parami wrót w skrzydłach bocznych, mieszczących powozownie, stajnie, a w dominującym korpusie centralnym pomieszczenia dla służby. Okazała skala i reprezentacyjny układ budynku z centralnym dziedzińcem stanowią odbicie rangi i znaczenia, jakimi cieszyły się ówcześnie konie i zaprzęgi.

Budynek od momentu powstania przez dekady służył obsłudze dworu carskiego, który okazjonalnie rezydował w Łazienkach, a także pobliskich garnizonów husarów, ułanów i kirasjerów. Nie wiadomo dokładnie, kiedy obiekt przestał pełnić właściwą mu funkcję stajni i wozowni, pewne jest natomiast, że przetrwał II wojnę światową w nienaruszonym stanie, a poważniejszej przebudowy dokonano dopiero w okresie powojennym. Stopniowo dodawano wewnętrzne podziały w skrzydłach, które zatarły przejrzysty, historyczny układ wnętrz.

W okresie powojennym budynek pełnił rozliczne wtórne role, od magazynów i kotłowni po gabinet lekarski czy laboratoria badawcze, co przyczyniało się do postępującego niszczenia oryginalnej substancji zabytkowej i dalszego zacierania śladów pierwotnej roli budynku. W latach 1995-97 nastąpiła adaptacja skrzydła zachodniego na potrzeby Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa.

Podkreślić należy unikatową wartość zachowanych w dużej mierze oryginalnych elementów historycznego układu przestrzennego i zabytkowych budynków Folwarku Łazienkowskiego, co stanowiło punkt wyjścia przy planowaniu i realizacji kompleksowego remontu konserwatorskiego Stajni Kubickiego, jako najcenniejszego obiektu tej części łazienkowskiego założenia i jego niewątpliwej dominanty. Zgodnie z przyjętą praktyką, nadrzędnym celem było wyeksponowanie historycznych funkcji obiektu, jego dawnych powiązań urbanistycznych oraz pierwotnej formy architektonicznej, przy jednoczesnej adaptacji do nowoczesnych potrzeb wystawienniczo-edukacyjnych, z ekspozycją odnoszącą się do tradycji hippicznych, myśliwskich, a także do rzemiosł i manufaktur obecnych na terenie Łazienek.

Remont konserwatorski i adaptacja na cele wystawiennicze Stajni Kubickiego, prowadzone w latach 2019-22, poprzedzone został badaniami historyczno-archiwalnymi, mającymi na celu ustalenie dziejów, faz budowy i kolejnych przebudów obiektu, badaniami stratygraficznymi, które pozwoliły na odkrycie pierwotnej kolorystyki oraz ekspertyzami w zakresie konstrukcji i mykologii, mającymi na celu ocenę stanu zachowania Stajni. Następnie prace remontowo-konserwatorskie objęły wzmocnienie i konserwację oryginalnych elementów więźby dachowej w skrzydłach budynku wraz z dociepleniem poddaszy, konserwację elewacji i detalu sztukatorskiego, konserwację i wymianę stolarki okiennej oraz drzwiowej (wewnętrznej i zewnętrznej), remont i modernizację instalacji elektrycznych, sanitarnych, teletechnicznych, wymianę kanalizacji zewnętrznej, osuszenie i dezynfekcję murów, wykonanie izolacji i docieplenie fundamentów, wykonanie posadzek z klinkieru i bruku drewnianego oraz dostosowanie do wymogów przeciwpożarowych.

Dzięki staraniom konserwatorów, projektantów i zaangażowaniu ekspertów z dziedziny ochrony drewna zabytkowego i konstrukcji udało się uratować i wzmocnić w dużej mierze oryginalne, wielkoprzekrojowe elementy konstrukcji więźby dachowej nad skrzydłami z zachowanymi historycznymi otworami do przerzucania siana, silnie porażone przez wilgoć i korozję biologiczną. Nadrzędnym celem stało się tu zachowanie oryginalnej substancji historycznej. W przypadku konieczności wymiany mocno uszkodzonych lub wtórnych elementów stolarki, waloryzacji i zachowaniu podlegały historyczne detale okuć. Z kolei elementy niezachowane, takie jak drewniane lub kamienne posadzki we wnętrzach stajni i wozowni, odtwarzane były na bazie indywidualnych rozwiązań i wykonywane często metodami rzemieślniczymi.

Przeprowadzono także remont wnętrz z odtworzeniem oryginalnej kolorystyki pomieszczeń na podstawie wykonanych wcześniej i uzupełnionych w trakcie prowadzonych prac badań stratygraficznych, które ujawniły pierwotne warstwy malarskie – sale wystawowe są utrzymane w tonacji jasnego błękitu kobaltowego i jasnego kremowego ugru. W części centralnej przywrócono pierwotny poziom parteru, a w pogłębionych piwnicach znalazły się pomieszczenia techniczne i sanitariaty dla zwiedzających, przebudowana została również wtórna klatka schodowa. Co niezwykle istotne, remont Stajni Kubickiego przywraca czytelność pierwotnego, symetrycznego podziału wnętrza, na stajnie, wozownie, stancje woźniców i mieszkania koniuszych, co odzwierciedla historyczne przeznaczenie budynku, mimo jego adaptacji do nowych celów muzealnych. Odtworzenie historycznego układu pomieszczeń, kompletnie zatartego w toku licznych przebudów, było kluczowym zadaniem i zostało zrealizowane z powodzeniem. Zrekonstruowane zostały także wrota wozowni – przekształconych obecnie w pomieszczenia ekspozycyjne, m.in. dla powozów z kolekcji Muzeum - co pozwala na malowniczy wgląd do wnętrz obiektu od strony dziedzińca i przywraca ich pierwotne walory użytkowe, dając obecnie możliwość wytaczania powozów choćby w celach konserwatorskich. Odtworzono jednoprzestrzenny charakter wnętrz wozowni oraz przykrytych sklepieniem zwierciadlanym pozornym stajni oraz oryginalne powiązania pomiędzy skrzydłami i ryzalitem. Co ciekawe, w odsłoniętym otworze od strony zachodniej ryzalitu odkryto oryginalne, dobrze zachowane skrzydła drzwiowe wraz z okuciami w formie esowych zawiasów, co potwierdza ustalenia badawcze, wykonane wcześniej na bazie planów historycznych, a dotyczące pierwotnego układu i powiązań wnętrz. Już wcześniej, na podstawie analizy funkcji i detalu architektonicznego obiektu (zachowane lunety w łukach nadprożowych w miejscu przypuszczalnych przejść zarówno od strony stajni wschodniej, jak i zachodniej) zakładano możliwość odkrycia zachowanych elementów konstrukcji czy dekoracji otworów drzwiowych. Odkryte skrzydła zostały starannie zinwentaryzowane, a na podstawie pomiarów skorygowano projekt rekonstruowanych drzwi z wprowadzeniem podziału płycinowego jak w drzwiach oryginalnych. Obiekt po konserwacji, realizowanej w ścisłej i owocnej współpracy z Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, został wyeksponowany we wnętrzu Stajni.

Przy okazji remontu budynek Stajni Kubickiego został przystosowany do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, między innymi poprzez niwelację barier architektonicznych i dostosowanie sanitariatów na parterze. Dzięki usunięciu węzła cieplnego udało się pozyskać dodatkową przestrzeń do działań edukacyjnych.

Po zakończonym remoncie na parterze ryzalitu centralnego znalazła się recepcja dla zwiedzających, zaprojektowana indywidulanie, z detalem nawiązującym do historii obiektu. W pozostałych pomieszczeniach mieści się zaś ekspozycja poświęcona technice, rzemiosłom i warsztatom powiązanym z Łazienkami Królewskimi, w tym zwłaszcza tematyce hipologicznej, co umożliwia realizację nowego programu kulturalno-edukacyjnego. W dawnej stajni i wozowni zachodniej prezentowane są między innymi powozy należące do kolekcji Muzeum, na szerokim tle artefaktów ukazujących związane z historią Łazienek tradycje hippiczne, myśliwskie i wojskowe, uwiecznione w obiektach rzemiosła, ikonografii, literaturze i na archiwalnych fotografiach. W symetrycznym skrzydle wschodnim znalazła się część edukacyjna oraz pomieszczenie prezentujące tradycje tkackie, odwołujące się do Królewskiej Manufaktury Gobelinów Stanisława Augusta. Ekspozycja stworzona jest na bazie zachowanych w inwentarzu Muzeum zabytków techniki – żakardowych krosien, zakonserwowanych i uruchomionych w ramach projektu.